„Pogrążeni i ocaleni” to zbiór szkiców nieżyjącego już pisarza o żydowskich korzeniach, Primo Leviego – absolwenta chemii, działacza włoskiego ruchu oporu i więźnia Oświęcimia – szkiców poświęconych „wszechświatowi obozów koncentracyjnych”.

Tytuł książki to ironiczne nawiązanie do „Boskiej Komedii” Dantego – metafora podziału następującego w obozie na tych, których śmierć była kwestią czasu, i tych, którym być może uda się przeżyć. W ośmiu szkicach autor m.in. analizuje obozową hierarchię, która składa się nie tylko z katów i ofiar, lecz także z „szarej strefy” m.in. więźniów zwerbowanych przez hitlerowców do Sonderkommando. Opisuje mechanizm działający w „fabryce śmierci”. Zastanawia się, czy w obozie zagłady były możliwe skuteczny bunt lub ucieczka w postaci samobójstwa. Snuje refleksję na temat pamięci ludzkiej o wydarzeniach z dalszej przeszłości oraz o obowiązku ciągłego rozdrapywania ran – aby nie zapomnieć, lecz nieustannie nieść świadectwo: „My, którzy przeżyliśmy, nie jesteśmy prawdziwymi i wiarygodnymi świadkami. W posiadaniu tej strasznej prawdy są ci, którzy zostali pogrążeni, zatopieni, unicestwieni. My przemawiamy jedynie w ich imieniu. My, ocaleni, opowiadamy o doświadczeniu obozów koncentracyjnych tych, których już nie ma”.
Primo Levi w szkicach zgromadzonych w „Pogrążonych i ocalonych”pisze z perspektywy intelektualisty o żydowskich korzeniach, dla którego nie judaizm, ale europejskie dziedzictwo okazało się drogą do życia. Ten punkt widzenia nabiera szczególnej wyrazistości w kontekście rozważań o możliwości komunikowania się i wielości języków w obozie zagłady w szkicu „Porozumiewanie się”. Levi nie daje się ponieść emocjom, starannie dobiera słowa i argumenty. Chce obalać to, co oczywiste i stereotypowe w wyobrażeniach o obozach zagłady, ale jedyną instancją, do której może się odwołać jest po ludzku zawodna pamięć. Autor dąży do tego, aby przedstawić wiele różnych punktów widzenia, nawet oprawców (bo „kat powinien być i ukarany, i potępiony, i zrozumiany”), chociaż trudno wyjść poza własne, indywidualne i niepowtarzalne doświadczenie…
„Pogrążeni i ocaleni”to – jak piszą wydawcy – „testament intelektualny” Primo Leviego; świadectwo tym bardziej przejmujące, bo spisane tuż przed (samobójczą lub tragicznie przypadkową) śmiercią autora w 1987 r.

Primo Levi „Pogrążeni i ocaleni” (Wydawnictwo Literackie)