Jeżeli rozważamy potencjalny negatywny wpływ instytucji na środowisko, to uczelnie z pewnością musimy zaliczyć do grupy podwyższonego ryzyka. Na ich terenie powstaje mnóstwo dokumentów i publikacji oraz ich licznych kopii. Trudne do przetworzenia odpady są pochodną zarówno przemieszczania się w obrębie kampusów dużych grup ludzi jak i prowadzonych przez naukowców badań, testów i eksperymentów. Organizowanie uczelnianych konferencji wiąże się z pokusą produkcji niezbyt przydatnych gadżetów oraz przygotowania nadmiaru posiłków i materiałów dla uczestników.
Na szczęście są uczelnie, które potrafią właściwie ocenić koszty środowiskowe prowadzonych działań.
- Oszczędzanie papieru
Ograniczanie zużycia papieru stanowi część gospodarowania odpadami, planowania pracy naukowej i administracyjnej. Zmiana w tym zakresie często musi zacząć się od decyzji administracyjnych na wysokim szczeblu. Przykładem jest tu Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, na którym w całości i formalnie obowiązuje system zarządczy uwzględniający potrzebę zminimalizowania wytwarzania śmieci. Punktem wyjścia jest tu redukcja zapotrzebowania na papier i wykorzystania obiegu elektronicznego, gdzie tylko jest to możliwe. Po doświadczeniach pandemicznej pracy zdalnej może wydawać się to banalne, niemniej duże organizacje takie jak uniwersytety nierzadko długofalowo mają problem z odejściem od papieru np. przy wydawaniu decyzji administracyjnych czy obsłudze katalogów bibliotecznych. W skali instytucjonalnej znaczenie mają także drobne cechy używanych sprzętów i materiałów, np. pamiętanie o stosowaniu druku dwustronnego, zakupie wydajnych drukarek, współdzieleniu sprzętów etc.
- Przestrzeń świadoma klimatycznie
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski tak organizuje przestrzeń, by zniechęcać jej użytkowników do zbędnego zużycia papieru. Uczelniane wydawnictwo zmieniło politykę wydawniczą: zmniejszyło nakłady papierowe monografii i czasopism do niezbędnego minimum (w celu oszczędności papieru i miejsca magazynowego), a dodruki odbywają się tylko na żądanie zamawiającego. Proces redakcyjny i wydawniczy odbywa się głównie w formie elektronicznej. Podobnie działa uniwersytecka biblioteka. Swoim użytkownikom udostępniła urządzenia do samodzielnego wykonywania kopii elektronicznych oraz przyjmuje mailowe zamówienia na skany przez bibliotekarzy, co pozwala zredukować papier używany z reguły do kserowania.
Część uczelni ułatwia swojej społeczności redukcję zużycia wody. W 2019 r. w głównym budynku Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu zainstalowano źródełko EKO (źródełko wody pitnej), by zniechęcić studentów i pracowników do kupowania wody butelkowanej i tym samym generowania niepotrzebnych odpadów z plastiku. Instalacje mają się sukcesywnie pojawiać w kolejnych przestrzeniach akademickich. Z kolei Gdański Uniwersytet Medyczny jako pierwszy ośrodek akademicki na Pomorzu zaoferował swoim studentom i pracownikom źródełka przeznaczone do picia wody z kranu, przy okazji nawiązując współpracę z zewnętrznym partnerem. W rezultacie zainstalowano cztery zdroje (w rektoracie, w budynku Collegium Medicum, na Wydziale Farmaceutycznym). Podobnie krakowska Akademia Wychowania Fizycznego planuje wdrożenie programu „Czysta woda w kranie”, by ograniczyć zużycie wody butelkowanej przez pracowników i studentów.
- Optymalizacja działań podstawowych
Istotne efekty ekologiczne można osiągać także przez małe zmiany w rutynowych działaniach akademickich. Przykładowo wspomniane już wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego zmieniło politykę wydawniczą: zmniejszyło nakłady papierowe monografii i czasopism do niezbędnego minimum (w celu oszczędności papieru i miejsca magazynowego), a dodruki odbywają się tylko na żądanie zamawiającego. Proces redakcyjny i wydawniczy odbywa się głównie w formie elektronicznej.
Tego typu kroki są szczególnie ważne w przypadku dydaktyki i eksperymentalnych badań generujących toksyczne odpady, np. w dziedzinach przyrodniczych czy medycznych. Pamięta o tym Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Jego metody analityczne zostały ustalone zgodnie z koncepcją tzw. zielonej chemii – w laboratorium minimalizuje się użycie rozpuszczalników organicznych i odczynników szkodliwych dla środowiska, a zużyte przekazuje się do utylizacji. Ogólna produkcja odpadów laboratoryjnych jest mniejsza przez automatyzację analiz, a to, co pozostało z pracy naukowej, podlega segregacji i recyklingowi. W uczelnianej Stacji Dydaktyczno-Badawczej Bałdy uprawiane są zboża, kukurydza i trawy oraz działa hodowla krów i koni. W tej działalności rolniczej przestrzegane są normy ekologiczne: monitoruje się wysiewy nawozów azotowych, w uprawach stosuje się nawozy naturalne, a maszyny rolnicze pracują z maksymalną efektywnością, co pozwala oszczędzać płyny eksploatacyjne. Organizowany jest odbiór zużytych olejów i filtrów, a także segregacja i odbiór odpadów. Ograniczono także emisje związane z ich transportem.
Ponadto doświadczenia związane z pandemią COVID-19 skłoniły część uczelni do częstszego wykorzystywania narzędzi komunikacji zdalnej, mimo że nie są już obowiązkowe. W naszej korespondencji sprawozdawały to uczelnie artystyczne. Na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie część zaliczeń przedmiotów odbywa się zdalnie, na podstawie dokumentacji elektronicznej nadesłanej przez studentów. Władze Akademii Sztuk Teatralnych w Krakowie zreorganizowały pracę administracji – wprowadzono tryb hybrydowy, by ograniczyć przejazdy między Krakowem a uczelnianymi filiami we Wrocławiu i Bytomiu. W rezultacie posiedzenia senatu czy komisji uczelnianych odbywają się online.
- Recykling i inne podtypy gospodarki obiegu zamkniętego
Segregacja śmieci jest powszechnym obowiązkiem. To, co wyróżnia uczelnie, to sposób prowadzenia działalności z uwzględnieniem kwestii bezpiecznej produkcji i utylizacji odpadów. Szczególne znaczenie mają tu wydziały dysponujące laboratoriami czy własnymi terenami rolnymi – ich kierownicy mogą podjąć decyzję o świadomej rezygnacji ze stosowania toksycznych odczynników, nawozów czy zbędnych zakupów (np. narzędzi, szkieł, substancji chemicznych). Część uczelni, np. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, wskazała, że ich wydziały przyjęły szczegółową politykę w tym zakresie, egzekwowaną zarówno od badaczy, jak i studentów. To niespektakularne działania zapisane w regulaminach BHP mają istotne znaczenie edukacyjne – dają bowiem pracownikom i studentom przykład oraz kształtują w nich odpowiednie nawyki pracy.
Niektóre działania recyklingowe służą niekonwencjonalnym celom. Studenci Wydziału Zarządzania Kulturą Wizualną stołecznej ASP w ramach zajęć w Pracowni Struktur Mentalnych wykorzystali nieużywane rzeczy i odpadki do stworzenia stołu do gry w ping-ponga, który pozostał do użytku dla społeczności akademickiej. Z kolei we wrocławskiej filii Akademii Sztuk Teatralnych w Krakowie w 2019 r. odbyła się premiera spektaklu Opowieść plastikowej torebki na podstawie opublikowanego w kwartalniku „Przekrój” opowiadania Joanny Rudniańskiej. Spektakl zrealizowano zgodnie z ideą zero waste (jego produkcja kosztowała kilka złotych!) i opowiadał o świecie przyszłości, w którym ludzkość już nie istnieje, za to przetrwał wyprodukowany przez ludzi plastik. Długofalowo studenci i dydaktycy tej uczelni są zresztą zobowiązani do wielokrotnego wykorzystywania tych samych materiałów przy produkcji kolejnych spektakli, by unikać generowania odpadów.
Tekst powstał na podstawie informacji zebranych przez ekoKOALICJĘ na rzecz ekoUCZELNI (ekouczelnie.pl).
